Monografia Józefa Krasonia wydana w 1935 r.
Pracownia Słownika Historyczno-Geograficznego Wielkopolski.

Zbąszyń był własnością książęcą, następnie królewską (do 1388 r.) a w końcu stanowił prywatną własność Nałęczów Nowodworskich, którzy w XV w. przyjęli nazwisko Zbąskich. Miasto było ośrodkiem kasztelańskim, w którym główną rolę odgrywał gród. Początki grodu zbąszyńskiego oraz osady przygrodowej, będącej zalążkiem miasta przedlokacyjnego, dotychczas nie zostały zbadane przez archeologów. Przeprowadzone poszukiwania wskazują jedynie na ślady wczesnośredniowiecznego osadnictwa, które istniało na terenie rynku miasta lokacyjnego.

W XI - XIII stuleciu na terenie Zbąszynia istniał zapewnie gród obronny, usytuowany przy ważnym szlaku komunikacyjnym prowadzącym z Poznania, jednego z ważniejszych ośrodków państwa polan, poprzez Krosno i Gubin na Łużyce. Gród usytuowany był między rzeką Obrą i jeziorem Błędno (obecnie Zbąszyńskim). Zbąszyń jako gród kasztelański bronił przeprawy poprzez Obrę.

Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o Zbąszyniu pochodzi z 1231 r. W dokumencie datowanym na ten rok znalazła się wzmianka o kasztelanie zbąszyńskim Ciecieradzie. Blisko Zbąszynia, w Przyprostyni, usytuowany był drugi gród, którego ślady zniwelowano w XIX w.

W źródłach pisanych pojawiają się różne formy zapisu nazwy miasta, jak Zbansin (1231), Sbansin (1232), Dzbansszin (1386) czy też Dzbansin (1424). Nazwa ta wywodzi się od staropolskiego imienia Zbąsa i zaliczana jest do grupy nazw dzierżawczych. Występuje w niej oboczność dz//z jak przykładowo dzban//zban lub dzwon//zwon.

Najstarsze wzmianki źródłowe przekazały niewiele informacji o samej osadzie przedlokacyjnej, gdyż wiążą się one głównie z działalnością tutejszych kasztelanów Ciecierada (1232 - 1232), Wincentego (1233), Wyszemira (1245), Przedpełka (1245) oraz Trzebiesława (1246 - 1250).

Na dokumencie fundacyjnym Sędziwoja, kantora gnieźnieńskiego dla klasztoru cystersów w Obrze, wystawionym w 1238 r., w gronie świadków wymieniono Mateusza, plebana zbąszyńskiego (de Cibantsin). Świadczy to o istnieniu kościoła parafialnego w Zbąszyniu.

W Zbąszyniu istniała także komora celna, o której wzmiankuje przywilej książąt wielkopolskich Przemysła I i Bolesława Pobożnego, dla przybyszów i kupców toruńskich z 1243 r. Kupcy krzyżacy przejeżdżający z Torunia do Gubina i dalej na Łużyce poprzez Włocławek, Gniezno, musieli w komorze celnej w Zbąszyniu opłacać cło.
Cło od sukna przewożonego wozem jednokonnym wynosiło pół wiardunku (tj. 1/8 grzywny), od pieprzu wartości jednej grzywny, od soli jedną miarkę (grzywnę), od śledzi piętnaście sztuk, od wina jeden łut a przy sprzedaży na miejscu jedną beczkę, dla miejscowego kasztelana.

Przywilej dla kupców krzyżackich, wydany przez książąt wielkopolskich w porozumieniu z matką Jadwigą i marszałkiem zakonu krzyżackiego w Prusch ustalał również opłaty celne w Poznaniu i Gneźnie. Były one jednak wyższe niż płacone w Zbąszyniu. Świadczy o tym, że książęta byli zainteresowani rozwojem gospodarczym tego ośrodka oraz tym, aby ożywić szlak handlowy.
Pierwsza wzmianka o komorze celnej (1240 r.) wspomina, że książę Bolesław Pobożny zakazał celnikom w Krośnie i Zbąszyniu pobierać cło od cystersów z Paradyża (obecnie Gościkowo k. Międzyrzecza).

Lokacja miasta na prawie niemieckim nastąpiła przed 1311 r.
Z tego roku pochodzi pierwsza wiadomość o wójcie zbąszyńskim Michale sprawującym urząd przed tym rokiem. Następna wiadomość znalazła się w dokumencie z 1314 r., który wymienia wójta Jana, świadczącego Mikołajowi, synowi byłego wójta Michała. Dalsze i późniejsze informacje o mieście pochodzą z lat 1329 i 1338.
Dokument z 1329 r. ogólnikowo wymienia wójta i ławników zbąszyńskich (consules et scabini civitas Zbansin) oraz Wieńczysława starostę i prefekta Marcina. Dokument z 1338 r. wspomina rajców Mikołaja Gotfina i szewca Andrzeja.

Średniowieczne miasto rozwijało się koło grodu ksztelańskiego w Zbąszyniu. Najstarsza informacja z 1243 r. W tym roku, po odebraniu książętom śląskim, Piastowie wielkopolscy Przemysł I i Bolesław Pobożny wznieśli gród w Zbąszyniu.

Kronika Wielkopolska, której autor przejął informację Rocznika Kapituły Gneźnińskiej, a za nimi później Jan Dlugosz, podaje, że książęta Przemysł i Bolesław Pobożny po wybudowaniu grodu w Kopanicy zostali zaatakowani przez księcia śląskiego Bolesława Rogatkę. Zawarto z nim układ przymierza. W myśl tego układu w zamian za dobrodziejstwo pokoju darmo oddali mu trzy grody Santok, Międzyrzecz i Zbąszyń. Gród w Kopanicy został zburzony.

W 1251 r. łotrzykowie spod Lubusza przybyli ukradkiem pod Zbąszyń aby uprowadzić bydło. Dowiedzieli się, że gród jest chroniony przez niewielką załogę. Postanowili go zająć. Na wieść o zajęciu grodu książę Przemysł I udał się z rycerstwem do Zbąszynia aby go odzyskać. Obległ gród a następnie zaczął pertraktacje z rabusiami. W zamian za zapewnienie swobodnego powrotu opuścili oni gród i oddali go w ręce księcia wielkopolskiego.

Zapewnie przed 1252 r. toczyły się walki o Zbąszyń. Wspomina o tym podrobiony przywilej dla komesa Raczona, nadający mu Rakoniewice za zasługi w czasie walk o Zbąszyń i Dresdenko, które można wiązać z wyprawami książąt szczecińskiego Barnima nad nadnotecki gród i Bolesława Rogatki, na gród położony nad Obrą.

W dobie rozbicia dzielnicowego często toczono boje o przynależność Zbąszynia. W połowie XIII stulecia ustaliła się granica pomiędzy Wielkopolską a Śląskiem i Marchią Brandenburgską. Przebiegała ona m. in. przez Kopanicę, Zbąszyń i Międzyrzecz. Ten fakt należy wiązać ze sprzedażą Ziemi Lubuskiej przez Bolesława Rogatkę brandenburgczykom w 1249 r. Od tego roku główna linia obrony państwa polskiego zaznaczona grodami w Krośnie, Szydłowie, Przybrzegu, Lubuszu, Rytwianach i Cedynii została opuszczona. Ważną rolę militarną od tej chwili poczęły pełnić grody w Zbąszyniu, Trzcielu, Międzyrzeczu i Santoku.
Granica ustalona na tej ostatniej linii przetrwała do około 1274 r., do momentu wyprawy brandenburgskiej na Pomorze i Wielkopolskę. Do 1296 r. Zbąszyń należał do Wielkopolski. W tym roku, na mocy układu zawartego w Krzywiniu książę Władysław Łokietek zrzekł się praw do Zbąszynia na rzecz księcia śląsko-głogowskiego Henryka. Od tej chwili gród i miasto pozostawało pod panowaniem książąt śląskich i Przemyślidów. Przejściowo Zbąszyń został opanowany przez Łokietka po 1306 r. czyli po śmierci Władysława II. Jan Długosz w swoich Rocznikach Sławnego Królestwa Polskiego wspomina pod 1307 r., że Władysław Łokietek odebrał grody i miasta skarbca książęcego. Rocznik świętokrzyski natomiast wspomina że Mikołaj, Jan z Babimostu oraz Bodzęta Święca zastawili te zamki Krzyżakom za 2 tysiące grzywien groszy praskich. Łokietek pozbawił ich tych miast i grodów i z litości nadał zdrajcom trzy wsie położone w ziemi radomskiej.

Zbąszyń w latach 1319 - 1329 pozostawał we władaniu książąt śląsko-głogowskich. W latach 1319 r. książęta Henryka i Przemko odstąpili Waldemarowi, margrabiemu brandenburgskiemu, tereny na prawo od Zgniłej Obry i na lewo od Obry aż po Zbąszyń i Międzyrzecz. Książę Henryk żagański dobrowolnie złożył hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburgskiemu i w 1329 r. podporządkował mu ziemie położone wokół Świebodzina, Kopanicy, Zbąszynia(Bentschitz) i innych grodów.

Zbąszyń powrócił pod panowanie Władysława Łokietka dopiero ok. 1332 r. Na pewno przed 1338 r., gdyż z tego roku pochodzi dokument Kazimierza Wielkiego dla Macieja Borkowica nadający mu Koźmin i kilkanaście wsi za zasługi w czasie walk o Zbąszyń, Przyprostynię i Kopanicę.

Zbąszyń przez dłuższy okres czasu, od chwili jego odzyskania przez Władysława Łokietka aż do momentu nadania go Nałęczom Nowodworskim u schyłku XIV w., należał do króla. Władcy dbali o jego rozwój gospodarczy. Świadczy o tym przywilej Kazimierza Wielkiego dla Piotra Szygmara dziedzicznego wójta zbąszyńskiego z dnia 5 marca 1360 r. Król nadał Piotrowi cztery łany ziemi i uwolnił je od wszelkich danin i świadczeń. Połowę czynszów płaconych przez mieszczan nadał wójtowi, druga połowa miała iść do skarbu królewskeigo. Były to czynsze z jatek mięsnych, kramów kupieckich, młynów i ogrodów. Co trzeci denar z kar sądowych przeznaczył dla wójta a także połowę od spraw przysięgłych.

Z lat 1329 - 1388 pochodzą wiadomości o starostach (burgrabiach) zbąszyńskich. urząd ten w kolejności pełnili Wieńczysław (1329), Miłościej (1338), Domarat z Iwna, jednocześnie starosta generalny Wielkopolski i kasztelan poznański (1382) oraz Jan z Łakoszyc kasztelan łęczycki (1386 - 1387). W czasach panowania Ludwika Węgierskiego Zbąszyń był zaliczany do ważniejszych grodów wielkopolskich, o czym świadczy wzmianka w przywileju koszyckim 1374 r., określająca prawa do nadawania go jako ośrodka władzy starościńskiej niegrodowej.

W czasie wojny domowej w Wielkopolsce, trawjącej od lata 1382r. do grudnia 1385 r., toczyły się także walki w okolicach Zbąszynia. Wspomina o tym Dopełnienie Szamotulski pod 1382 r., przekazujące wiadomości o organizowaniu zbrojnych wypadów przez Domarta z Iwna w okolice Ujścia, Babimostu i Zbąszynia. Kronika Janka z Czarnkowa podaje, że Domarat zbrojnie wyprawił się z Międzyrzecza, Wielunia, Zbąszynia i Kębłowa.
W 1383 r. Domarat z Iwna, z rodu Grzymałów, powierzył braciom Andrzejowi i Mikołajowi z Ptaszkowa
(k. Grodziska) Kębłowo. Oni napadali na wsie koło Grodziska. Mieszkańcy wsi przepędzili łupieżców. Na pomoc przyszła im zbrojna załoga ze Zbąszynia, która szałę walki przechyliła na rzecz braci Ptaszkowski. W zbrojnym starciu zginęło ponad 160 osób.

W XIV w. zanika znaczenie urzędu kasztelańskiego. Urząd kasztelana, zaliczany do hierarchii ziemiańskiej powoli został wypierany przez urzędy zarządu lokalnego, bezpośrednio podporządkowanego władzy królewskiej (np. starostowie, burgrabiowie). W Zbąszyniu rezydował starosta bądź burgrabia, podległy (od ok. 1332 r.) bezpośrednio starożcie poznańskiemu (do przełomu 1351 / 1352 r.), a nastąpnie staroście generalnemu Wielkopolski.

W początkach XV w. doszło do likwidacji kasztelani zbąszyńskiej. Ostatnim kasztelanem w Zbąszyniu był Tomisław z Małachowa, piastujący ten urząd w latch 1420 - 1421. Proces zaniku mniejszych kasztelanii w Wielkopolsce wiązał się m. in. z zastąpieniem starego podziału administracyjnego nowym podziałem na powiaty oraz zrównaniem liczby urzędów w Wielkopolsce i Małopolsce.

W 1393 r. Zbąszyń stał się miastem prywatnym, należącym do Nałęczów z Nowego Dworu na Mazowszu.
W 1380 r. król Ludwik Węgierski nadał Nałęczom Białaczów jako poręczenie pożyczki pieniężnej. Po 1384 r., nową pożyczkę w wysokości 1200 grzywien zaciągnęła u nich królowa Jadwiga, która jako poręczenie dlugu zastawiła im Kościan, Międzyrzecz oraz wsie Sokolniki i Nową Wieś w powiecie pyzdrskim. Potem dodała dwie wsie z tej ziemi, tj. Trzebiesławki i Murzynowo oraz Inokłódz w ziemi łęczyckiej. Dnia 31 lipca 1388 r. Władysław Jagiełło zaciągnął pożyczkę wysokości 600 grzywien groszy czeskich u dziedziców Baruchowa, Marcina podczaszego i Mikołaja podkomorzego dobrzyńskich, co im poręczył zastawem Zbąszynia na 8 lat. Nie minęło jednak 8 lat gdy Zbąszyń powrócił do dóbr domeny królewskiej. W 1393 r. nadał Jagięło Niemierzy, Janowi i Abrahamowi z Nowego Dworu zamki królewskie (castra regalia) w Zbąszyniu i Kębłowie, cum oppidis et vallis, za Inowłódz oraz Trzebiesławki i Murzynowo w ziemi pyzdrskiej. W dokumencie zaznaczono , że chodziło o sumy pożyczone Elżbiecie Łokietkównie, Ludwikowi Węgiersiemu i królowej Jadwidze.

W końcu XIV w. w Zbąszyniu dziedziczył wojewoda mazowiecki Jan Głowacz, który poległ w 1399 r. w czasie bitwy nad Worsklą ( dopływ Dniepru). Był on żonaty z Jadwigą z Groboszewa, z którą miał synów Jana i Abrachama. Z dwóch bryci na arenie dziejowej wybitnie zaznaczył się Abracham, który w początkach XV w. przyjął nazwisko Zbąski. W latch 1432 - 1440 piastował on urząd sędziego poznańskiego, który otrzymał za zasługi w służbie u króla Władysława Jagiełły.
W 1431 r. wraz z Mikołajem z Brzezia podróżował do Czech, gdzie zapewnie po raz pierwszy zetknął się z husytyzmem. W następnym roku podpisał w Poznaniu akt gwarantujący wybór syna Władysława Jagiełły, również Władysława, zwanego później Warneńczykiem na tron Polski.
W 1434 r. wg Jana Długosza, należał do opozycji przeciwstawiającej się wyborowi zaproponowanemu w Poznaniu. Być może było to potraktowane tym, że król nie chciał potwierdzić przywilejów szlacheckich. W następnym roku przebywając w Piotrkowie przeciwstawiał się prawu wybiearnia dziesięcin przez duchowieństwo z dóbr szlacheckich. W następnych latach przeszedł jednak do stronnictwa królewskiego, o czym świadczy jego udział w pracach delegacji polskiej w sprawie zwrotu miast spiskich zastawionych niegdyś przez Zygmunta Luksemburgskiego Polsce (1436 r.).

Abraham ze Zbąszynia należał do wybitnych przedstawicieli husytyzmu w Wielkopolsce. Po klęsce husytów w bitwie pod Lipanami w Czechach część z nich znalazła schronienie w Wielkopolsce, gdzie patronował im Abraham ze Zbąszynia i Abraham z Kębłowa.

8. 01. 1439 r. Abraham został zaatakowany koło Świebodzina przez wojska Henryka IX księcia głogowskiego i dostał się do niewoli. W ten sposób udało się Abrahama odciągnąć od ruchu husyckiego, z czym nie mogli uporać się dwaj kolejni biskupi poznaćscy Stanisław Ciołek oraz Andrzej z Bnina. Nie pomógł nawet interdykt rzucony na Zbąskiego w 1439 r.

Abraham Zbąski należał do najzamożniejszych przedstawicieli szlachty wielkopolskiej. W 1428 r. posiadał 12 wsi w Wielkopolsce oraz Łęczeszyce na Mazowszu i dom w Poznaniu. Duże zyski czerpał z tytułu sprawowania urzędu sędziego poznańskiego. Uzyskał także następne zapisy na Rogozińcu od Władysława Warneńczyka w 1441 r.
Był on również jednym z dyplomatów zajmujących się sprawami polsko-czeskimi i polsko-węgierskimi. Po raz ostatni posłował na pogranicze polsko-węgierskie w 1439 r. Zmarł przed 10 sierpnia 1441 r., uprzednio jednak złożył przysięgę wierności i wyrzekł się husytyzmu.

Abracham pozostawił żonę Katarzynę, spowinowaconą ze Stanisławem Ostrogiem, starostą generalnym Wielkopolski ( 1439 - 1440 ), w końcu wojewodą poznańskim ( 1475 - 1476 ). Miał trzy córki Małgorzatę, Agnieszkę i Katarzynę oraz syna Stanisława, żonatego z Małgorzatą z Górki siostrą Uriela biskupa poznańskiego. Nie doszedł on do takich urzędów jak jego ojciec i był podkomorzym poznańskim w latach 1465 - 1466.

W 1456 r. Stanisław Zbąski zapisał posag i wiano swojej żonie Małgorzacie w wysokości 1200 grzywien i zabezpieczył je m. in. na Zbąszyniu, wsiach Rajewo, Strzyżewo, Przyprostynia, Boruja, Perzyny i połowie Parzęczewa. Dnia 30 sierpnia 1458 r. król Kazimierz Jagiellończyk zapisał mu 70 zł węgierskich za pożyczkę i zabezpieczył tę sumę na Rogozińcu. Następny zapis królewski uzyskał Stanisław w październiku tego roku i wyniósł on 100 grzywien.
Dnia 5 września 1459 r. król nadał mu Babimost i Brodźce.

W XV w. Zbąszyń był rozwiniętym i ważnym ośrodkiem miejskim. Nadal istniała tu komora celna, o czym świadczy skarga Zygmunta Koreboka na celnika zbąskiego Jugrę, że źle oclił mu ryby i konie 8 1424 ).
Dwa lata wcześniej skażono innego celnika zbąskiego, że zamiast jednej grzywny i kruszyny soli pobrał większą opłatę i żądał na moście w Grójcu miecza i konia.
Zarządca majątku zbąszyńskiego Henryk zatrzymał w Boruji Mroczka z Babimostu i zajął mu 10 wozów z żytem i 18 koni. W 1468 r. mieszczanie zbąszyńscy otrzymali od króla przywilej czasowego zwolnienia z opłat celnych.

Zbąszyńska komora celna współegzystowała z miejscowym targiem. Jego istnienie potwierdzają dokumenty z XIII w.
Odnotował to dokument oprawy posagu i wiana żonie Małgorzacie przez Stanisława Zbąskiego z 1456 r.

Stosunkowo nieliczne są wzmianki o cechach w Zbąszyniu. W 1448 r. dwaj krawcy ze Zbąszynia Jakub i Wojtek przyjęci zostali do prawa miejskiego w Krakowie. W 1303 r. występuje Piotr Kowal. Z XV w. pochodzą wzmianki o postrzygaczu płótna Janie Półcienniku ( 1497 ), browarniku Piotrze Browarze ( 1490 ), a w 1456 r. wymieniono folusz.

Najliczniejsze są informacje o młynach w Zbąszyniu. Najstarsze pochodzą z 1314 i 1316 r. , w których Mikołaj, wójt ze Sławy ( Śląskiej ), zapisał młyn koło Zbąszynia dla cystersów z Obry. W 1314 r. Mikołaj, syn Michała wójta zapisał trzecią część młyna w Zbąszyniu. W 1424 r. Abracham Zbąski sprowadził do miasta młynarza Jana z Konina. Młynarstwo na terenach wokół Zbąszynia rozwijało się dobrze, czemu sprzyjało położenie nad Obrą.

Z innych obiektów gospodarczych na terenie miasta znamy gospodę ( 1428 ), jatki mięsne ( 1436 r. - kiedy to Mikołaj Łaszewicz utracił jatkęna rzecz Doroty z Nowca, gdyż był winien jej córkom 5 grzywien ).

W Zbąszyniu istniały także obiekty użyteczności publicznej. Łaźnię wymieniono w przywileju królewskim z 1360 r., natomiast szkoła istniała przed 1435 r., gdyż z tego roku pochodzi wiadomość o husycie Janie, synu Mikołaja z Małagowa, rektorze szkoły, następcy Mikołaja.

O wielkości miasta sądzić można na podstawie świadczeń wojskowych. W okresie wojny 13- letniej 1454 - 1466 miasto było zobowiązane do wystawienia czterech uzbrojonych rycerzy.
W czasie tej wojny na miasta wielkopolskie nałożono specjalny podatek zwany cyzą, który płacono w latach 1462 - 1463. Zbąszyń zapłacił ją w 5 ratach. Wysokość pierwszej raty nie jest znana, raty 2, 4 i 5 wynosiły1 sexagena, 3 natomiast - 7 wiadrunków.

W 1456 r. istniało już przedmieście Święty Wojciech. W źródle z 1516 r. jest wiadomość, że rozciągało się w kierunku Wolsztyna. Z opisu J. Krasonia wynika, że miasto posiadało dwie bramy i było otoczone wałem ziemnym.

W kilkanaście lat po nadaniu Nadworskim Zbąszynia, wykupili oni wójtostwo zbąszyńskie. Spór rozpoczął się w 1407 r., kiedy to Piotr Wronowski procesował się z Abrahamem prepozytem zbąszyńskim o wójtostwo w tym mieście. W 1413 r. proces ciągnął sią dalej, bowiem Jadwiga Głowaczowa z Graboszewa spierała się o nie z Mikołajem Gliwiczem.
Spór postanowionoroztrzygnąć przed sądem króla, gdy ten będzie przebywał w wielkopolsce na rokach sądowych w Kościanie (najpierw w 1413 r., następnie w 1414 r. ). Wyrok nie jest znany. Przypuszcza się, że ok. 1414 r. Zbąscy wykupili wójtostwo.

W początkach XV w. Zbąszyń traktowano jako własność królwską, zatawioną od 1393 r. Nałęczom Nowodworskim.
O tym świadczą wiadomości o burgrabiach zbąszyńskich, Henryku ( 1423 ) i Andrzeju ( 1425 ). Przypuszcza się, że po 1425 r. a przed 1456 r. Zbąszyń stał się własnością prywatną Nowodworskich, używających nazwiska Zbąscy.
Po śmierci Abrahama misto dostało się w ręce jego syna Stanisława, ożenionego z Małgorzatą. Stanisław zmarł przed 1470 r. Z małżeństwa pozostaje 3 synów Piotr, Marcin i Abraham. Marcin i Abraham studiowali w Bolonii w 1480 r. Abraham poświęcił się duchowieństwu. Od 1476 r. zasiadł w kapitule poznańskiej, a od 1480 r. był kustoszem poznańskim.

Zbąszyń do rozbicia dzielnicowego był ośrodkiem handlowym i ważnym grodem obronnym leżącym na drugiej linii obronnej państwa polskiego, którego znaczenie wzrosło zwłaszcza w XIII i pocz. XIV w. W związku z podziałami stał się miejscowością graniczną.

Określa się powstanie kasztelani przed rokiem 1231. W XIII i XIV w. od kasztelanii zbąszyńskiej rozpoczęła się dla wielu osób kariera polityczno - urzędnicza.
Przedpełk z rodu Łodziów rozpoczął ją w kasztelanii przemęckiej 8 1244 ), następnie awansował na zbąszyńską, potem gnieźnieńską 8 1246 ), poznańską ( 1250 ) by w końcu osiągnąć palację poznańską (1252 / 1253 - 1273), którą piastował aż do śmierci. Wybitną postacią na arenie politycznej Wielkopolski drugiej połowy XIII w. był Kiełcz z rodu Nałęczów, kasztelan sanocki 8 1294 ), który awansował na kasztelanię zbąszyńską ( 1295 - 1296 ). 10. 04. 1296 r. był w Krzywiniu, gdzie Władysław Łokietek podpisał układ z Henrykiem ( książę głogowski ) w sprawie podziału Wielkopolski.
Kiełcz opuścił stronnictwo kujawsko - wielkopolskie i stał się zwolennikiem Henryka, za co przypuszcza się, że otrzymał kasztelanię gnieźnieńską ( 1297 ).
Innym stronnikiem Władysława Łokietka był kasztelan Wojciech z Lubrzy ( 1276 - i 1286 - 1294 ). Z tytułem urzędniczym istnieje w zapisach w 1275 r. jako podkomorzy poznański. Należał do stronników Łokietka do 1299 r.
W latach 1302 - 1303 był stronnikiem czeskim. Świadczy o tym obecność przy boku komornika Królestwa Polskiego Fryczka Czachowicza. W końcu przeszedł do obozu książąt śląsko - głogowskich ( 1308 - 1311 ).

Urząd kasztelana należał do grupy średnich w hierarhii ziemskiej w Wielkopolsce. Jego znaczenie upadło po 1324 r., kiedy Władysław Łokietek zaczął reformować zarząd administracyjny i w miejsce urzędów miejskich wprowadził urzędy zarządu prowincjonalnego ( starostowie i burgrabiowie ), podległe bezpośrednio władzy centralnej.
Czternastowieczni kasztelanowie przestali odgrywać rolę polityczną. Żaden z nich w późniejszym czasie nie awansował na wyższy urząd ziemski w Wielkopolsce. Kasztelania w Zbąszyniu uległa likwidacji w czasach panowania Jagiełły po 1421 r.

Ostateczny upadek miasta w końcu XV w. wiąże się ze zwolnieniem szlachty od płacenia ceł, co przyczyniło się do zmniejszenia jego roli jako ośrodka handlowego.